Του Martin Pigeon

«Μια επιχείρηση πραγματικής σημασίας για το δημόσιο συμφέρον μπορεί να λειτουργεί επωφελώς μόνο σε μεγάλη κλίμακα ώστε να καταστήσει την ελευθερία του ανταγωνισμού σχεδόν απατηλή […] Είναι πολύ καλύτερο να την αντιμετωπίσουμε αμέσως ως δημόσια λειτουργία.” – J.S. Mill, 1872

Έχει περάσει σχεδόν ένας χρόνος από την έκδοση του βιβλίου “Επαναδημοτικοποίηση :  επιστρέφοντας το νερό σε δημόσια χέρια”. Το βιβλίο αυτό εξετάζει τη συνεχιζόμενη τάση της επαναδημοτικοποίησης του νερού, πως οι πόλεις παίρνουν και πάλι τον έλεγχο των υδάτινων συστημάτων τους. Είναι συναρπαστικό που ένα ισπανικό βιβλίο καθώς και μια ταινία μικρού μήκους κινουμένων σχεδίων του δίνει σήμερα μια νέα διάσταση, μια δεύτερη ζωή.

Έζησα έντονες στιγμές ερευνώντας και γράφοντας το βιβλίο. Μελετήθηκαν πέντε αστικά υδάτινα συστήματα , ένα για κάθε ήπειρο, με ριζικές γεωγραφικές, πολιτικές και πολιτιστικές διαφορές μεταξύ τους.

Καθώς εξέτασα τους κινηματικούς αγώνες για το νερό σε όλο τον κόσμο, αισθάνθηκα όλο και περισσότερο  σα να παρατηρούσα την κυκλοφορία του αίματος της ανθρώπινης ζωής. Οι πόλεις είχαν πολλά κοινά: τα συστήματα ύδρευσης τους ήταν με τεχνολογία αιχμής, συγκριτικά τυποποιημένα, δαπανηρά, ζωτικής σημασίας. Και τουλάχιστον  αυτοί οι δύο τελευταίοι λόγοι οδήγησαν στην ιδιωτικοποίηση. Πολλοί επενδυτές αγαπούν τα μονοπώλια και τα αστικά δίκτυα ύδρευσης αποτελούν φυσικά μονοπώλια σε έναν τόσο ζωτικό πόρο. Ωστόσο, μετά από μια περίοδο σημαντικής επέκτασης της ιδιωτικής διαχείρισης του νερού σε παγκόσμιο επίπεδο (1980-2000), η τάση αυτή αντιστρέφεται.

Διδάγματα από την επαναδημοτικοποίηση

Ενθαρρύνουμε τη δημόσια διαχείριση των υδάτων, όπως κάνουν και όσοι δρουν κινηματικά ενάντια στην ιδιωτικοποίηση του νερού . Χαιρετίζουμε αυτή τη νέα τάση, αλλά είναι μια πραγματικά καλή είδηση;

Η έρευνά μας διαπίστωσε ότι:

• Η επαναδημοτικοποίηση μπορεί να εξοικονομήσει χρήματα για τους δημόσιους προϋπολογισμούς, και μερικές φορές πολλά, όπως στο Παρίσι, όπου η πόλη έσωσε αρκετά για να μειώσουν τις τιμές του νερού κατά 8%, χωρίς να θέτει σε κίνδυνο τις επενδύσεις και τη χρηματοπιστωτική σταθερότητα
• πάντα επιτρέπει περισσότερη διαφάνεια
• μπορεί να αυξήσει την αποτελεσματικότητα του συστήματος (λειτουργώντας με τις καλύτερες δυνατές επιδόσεις τεχνικής ικανότητας και όχι απλά μόνο να συμμορφώνεται με τις ελάχιστες νομικές προδιαγραφές)
• συχνά να πετυχαίνει να βάζει στην ημερήσια διάταξη [1]την  επέκταση της κάλυψης και της ίσης πρόσβασης στο νερό

Εν ολίγοις, η επαναδημοτικοποίηση λειτουργεί!

Υπάρχουν όμως και άλλα ευρήματα που είναι εξίσου ενδιαφέροντα. Το πιο εντυπωσιακό είναι ίσως ότι η απόφαση για επαναδημοτικοποίηση  λαμβάνεται κυρίως βασιζόμενη σε οικονομικές και τεχνικές μελέτες. Η καμπάνια υπερ του δημόσιου χαρακτήρα του νερού ασφαλώς και βοηθά αλλά το γεγονός και μόνο πως η ιδιωτική διαχείριση αποτυγχάνει να λειτουργήσει τα συστήματα με τεχνικά ορθό και πολιτικά αποδεκτό τρόπο μπορεί να είναι αρκετό για να οδηγήσει στην επαναδημοτικοποίηση. Με λίγα λόγια, η ιδιωτικοποίηση είναι από μόνη της ο χειρότερος εχθρός του εαυτού της.

Αγώνες διαρκείας

Το κύμα επαναδημοτικοποίησης συνεχίζεται. Η Veolia μόλις έχασε ένα από τα παλαιότερα συμβόλαια της στη Γαλλία στην πόλη της Ρεν. Ένας εκπρόσωπος της πόλης εξήγησε: «Υπάρχει μια αντίφαση μεταξύ του στόχου του δημοτικού συμβουλίου να μειώσει την κατανάλωση νερού και εκείνη των ιδιωτών διαχειριστών των οποίων το συμφέρον είναι να την αυξήσουν.”

Το επιχειρηματικό μοντέλο των εταιρειών νερού για δημοτικές συμβάσεις είναι ξεπερασμένο, τουλάχιστον στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η κατανάλωση αργά αλλά σταθερά μειώθηκε κατά τα τελευταία 20 χρόνια μειώνοντας τα έσοδα ενώ το κόστος εκτινάχθηκε στα ύψη, και η προκύπτουσα αύξηση στα τιμολόγια του νερού έχει δημιουργήσει πολιτική δυσαρέσκεια και ενδελεχή έλεγχο. Οι πόλεις που δεν επαναδημοτικοποιούν την ύδρευση τους επαναδιαπραγματεύονται έντονα τις συμβάσεις τους : Είναι συνηθισμένο για τις πολυεθνικές να δώσουν 30% εκπτώσεις αυτές τις μέρες για να κρατήσουν τις συμβάσεις τους, με την ελπίδα ότι μπορούν να αποσβέσουν το κόστος τους ακόμα αργότερα.

Προσπαθούν να αναδιαρθρώσουν τις επιχειρήσεις τους, με δύο βασικές επιλογές:

1. Η Veolia φαίνεται να επικεντρώνεται περισσότερο στα παραδοσιακά μηχανικά έργα και τις υπηρεσίες για δημόσιους και ιδιωτικούς πελάτες, καθώς και σε νέους , όπως η βιομηχανία εξόρυξης και πετρελαίου (Η υδραυλική διάρρηξη- fracking- απαιτεί τεράστιες ποσότητες νερού και συνεπάγεται υψηλές δαπάνες καθαρισμού).
2. Η Suez φαίνεται να προσπαθεί να αποκτήσει την ίδια την διαχείριση των πόρων και την πολιτική του νερού, μέσω συμβολαίων  “ολοκληρωμένης διαχείρισης των υδάτων», προσπαθώντας να πουλήσει σε πόλεις “συμβάσεις για την υγεία του νερού» και επιλέγοντας να μιλήσει τη γλώσσα των προοδευτικών.

Μια παρατήρηση: η Ευρωπαϊκή Επιτροπή φαίνεται να αγνοεί τελείως όλα τα παραπάνω. Ποτέ άλλοτε δεν προώθησε την ιδιωτικοποίηση του νερού με τον ίδιο ενθουσιασμό όπως σήμερα, επιβάλλοντας αυτό το αποτυχημένο μοντέλο στην Ελλάδα, την Πορτογαλία και όπου της δοθεί η ευκαιρία. Για πρώτη φορά έχει περιλάβει το νερό στη νομοθεσία της εσωτερικής αγοράς σχετικά με τις συμβάσεις παραχώρησης, προκαλώντας σάλο ,  κατόπιν έντονης άσκηση πίεσης από τα λόμπις  στις Βρυξέλλες αυτές τις μέρες. Πράγματι, «η Επιτροπή πιστεύει ότι η ιδιωτικοποίηση των επιχειρήσεων κοινής ωφελείας, συμπεριλαμβανομένων των επιχειρήσεων ύδρευσης, μπορεί να προσφέρει οφέλη για την κοινωνία, όταν γίνει προσεκτικά.» (EC, DG ECFIN 2012)

Κάνοντας το «δημόσιο» να δουλεύει αποδοτικά

Η δημόσια ιδιοκτησία είναι προαπαιτούμενο, αλλά ποτέ δεν αποτελεί εγγύηση για καλύτερη απόδοση. Η έννοια του  “Δημοσίου” πρέπει να πηγαίνει χέρι-χέρι με τον εκδημοκρατισμό της υπηρεσίας. Μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορεί να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις του τομέα του νερού με βιώσιμο τρόπο:

Πώς μπορούμε να χρηματοδοτούμε δαπανηρές υποδομές, χωρίς την ανάθεση του ελέγχου σε εταιρείες ή τράπεζες;

Πώς μπορεί η διαχείριση των υδάτων να ενταχθεί στον αστικό και χωροταξικό σχεδιασμό, τη δασοκομία και τη γεωργία πολιτικές για τη βελτίωση της αντοχής, της ποιότητας των πόρων και την προσαρμογή στην αλλαγή του κλίματος;

Πώς να καταπολεμήσουμε άλλες μορφές των ιδιωτικοποιήσεων , όπως η ακραία τεχνολογική προσέγγιση της παραγωγική διαδικασίας σε σχέση με τη ρύπανση, ή άχρηστες και επικίνδυνες ιδέες όπως η αγορά δικαιωμάτων νερού ;

Πώς να μεταφράσουμε αυτά τα τεχνικά ζητήματα σε πολιτικά ζητήματα που όλοι μπορούν να κατανοήσουν και να συμβάλουν;

Η επαναδημοτικοποίηση προχωρά αυτές τις συζητήσεις τοποθετώντας ψηλά τα ζητήματα του νερού στην πολιτική ατζέντα και αποτελεί μια χρυσή ευκαιρία για την επίλυση τους.

Ο Pigeon Martin είναι ένας ερευνητής και ακτιβιστής με την Corporate Europe Observatory (CEO). H CEO είναι μια ομάδα έρευνας και εργασίας που εκθέτει και  αμφισβητεί την προνομιακή πρόσβαση και την επιρροή που απολαμβάνουν οι εταιρείες και ομάδες συμφερόντων τους στην χάραξη πολιτικής της ΕΕ.

[1] Οι εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας από κάθε δολάριο που επενδύεται στην ύδρευση και την αποχέτευση είναι πως σώζει μεταξύ 4 και 12 δολάρια σε κόστος που αποφεύγεται για την υγεία.

Μερικά λόγια για το ντοκυμαντέρ από τους δημιουργούς του

Ήταν αρχές του 1989 όταν ο Γάλλος ακαδημαϊκός Ζακ Ρουπνίκ κάθισε μπροστά στον υπολογιστή του προκειμένου να ετοιμάσει μια έκθεση για την πορεία των τελευταίων οικονομικών μεταρρυθμίσεων στη Σοβιετική Ένωση του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Και ο όρος που σκαρφίστηκε για να περιγράψει τον επιθανάτιο ρόγχο μιας αυτοκρατορίας άκουγε τότε στο όνομα Καταστρόικα. Στα χρόνια του προέδρου Γιέλτσιν, όταν η Ρωσία πραγματοποιούσε ίσως το μεγαλύτερο και πιο αποτυχημένο πείραμα ιδιωτικοποιήσεων στην ιστορία της ανθρωπότητας, δημοσιογράφοι του Γκάρντιαν έδωσαν άλλο νόημα στον όρο του Ρουπνίκ.

Η καταστρόικα έγινε συνώνυμο της ολοκληρωτικής διάλυσης μιας χώρας από τις δυνάμεις της αγοράς, του ξεπουλήματος της δημόσιας περιουσίας και της ραγδαίας επιδείνωσης του βιοτικού επιπέδου των πολιτών της. Μονάδα μέτρησης της Καταστρόικα ήταν πλέον η ανεργία, η κοινωνική εξαθλίωση, η μείωση του προσδόκιμου ζωής αλλά και η δημιουργία μιας νέας κάστας ολιγαρχών που αναλαμβάνει την εξουσία της χώρας.

Λίγα χρόνια αργότερα η αντίστοιχη επιχείρηση μαζικών ιδιωτικοποιήσεων στην ενοποιημένη Γερμανία, που σήμερα παρουσιάζεται ως πρότυπο για την Ελλάδα, δημιούργησε εκατομμύρια ανέργους και ορισμένα από τα μεγαλύτερα σκάνδαλα διαφθοράς στην ευρωπαϊκή ιστορία. Αυτή ακριβώς η καταστρόικα έρχεται τώρα και στην Ελλάδα, την «τελευταία σοβιετική δημοκρατία της Ευρώπης», όπως αρέσκονται να την χαρακτηρίζουν οι βουλευτές και οι υπουργοί της «σοσιαλιστικής» μας κυβέρνησης. Είναι η λογική συνέπεια και συνέχεια της «χρεοκρατίας» και ως εκ τούτου η λογική συνέχεια του πρώτου μας ντοκιμαντέρ που αναζητούσε τις αιτίες που δημιούργησαν την κρίση χρέους στην Ελλάδα και ολόκληρη την ευρωπαϊκή περιφέρεια.

Η Καταστρόικα όμως δεν είναι μια ασθένεια που χτυπά μόνο όσες χώρες αλλάζουν ριζικά το οικονομικό τους σύστημα, όπως η Ρωσία, ούτε χώρες που τελούν υπό άτυπη οικονομική κατοχή. Ίσως μάλιστα οι πιο αποτυχημένες μορφές ιδιωτικοποιήσεων να συνέβησαν σε οικονομικές υπερδυνάμεις που θεωρητικά είχαν την οικονομική ισχύ να ελέγξουν τις αρνητικές επιπτώσεις. Την Καταστρόικα τη συναντάς στη μεταθατσερική Βρετανία, που έβλεπε τους πολίτες της να σκοτώνονται σε δυστυχήματα στα ιδιωτικοποιημένα δίκτυα σιδηροδρόμων. Τη βρίσκεις στα ιδιωτικά ταχυδρομεία της Ολλανδίας, όπου οι ταχυδρόμοι σου χτυπάνε την πόρτα δυο και τρεις φορές τς ημέρα. Κατά μια έννοια την εντόπιζε κανείς ακόμη και στην Καλιφόρνια, που άφησε τους κατοίκους της χωρίς ρεύμα όταν απελευθέρωσε την αγορά ενέργειας αφήνοντας το δίκτυο χωρίς κεντρικό δημόσιο έλεγχο. Σε καμία περίπτωση όμως οι επιπτώσεις δεν είναι τόσο άμεσες και τόσο τρομακτικές όσο στις χώρες που έχουν πέσει στην παγίδα ξένων δανειστών και υποχρεώνονται να προχωρήσουν σε μαζικές αποκρατικοποιήσεις.

Η διαδικασία ξεπουλήματος που θα ακολουθηθεί στην Ελλάδα έχει δοκιμαστεί αρκετές φορές σε ανάλογες περιπτώσεις. Οι ίδιοι άνθρωποι που αναλάμβαναν το ξεπούλημα δημοσίων επιχειρήσεων σε χώρες της Λατινικής Αμερικής έχουν στήσει σήμερα τα γραφεία τους σε χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας – και οι καλύτεροι από αυτούς βρίσκονται εδώ και μήνες στην Αθήνα.

Η διαδικασία ακολουθεί πάντα τα ίδια ακριβώς βήματα: Αρχικά οι κυβερνήσεις σε συνεργασία με τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης ξεκινούν μια άγρια επίθεση εναντίον των δημοσίων υπαλλήλων, οι οποίοι εμφανίζονται ως υπεύθυνοι για όλα τα οικονομικά δεινά της χώρας. Ο μύθος του υπερδιογκωμένου δημόσιου τομέα συχνά βασίζεται στη διαστρέβλωση στοιχείων από οργανισμούς που στηρίζονται (σε) και στηρίζουν την εκάστοτε κυβέρνηση. Παράλληλα συγκεκριμένοι δημόσιοι οργανισμοί εγκαταλείπονται συνειδητά στη μοίρα τους, εξοργίζοντας τους πολίτες με την αναποτελεσματικότητά τους. Και η διαδικασία ολοκληρώνεται με την πώληση ακόμη και των κερδοφόρων δημόσιων οργανισμών σε ένα κλάσμα της αξίας τους.

Η ομάδα της Καταστρόικα ταξιδεύει ήδη σε αρκετά σημεία του πλανήτη συλλέγοντας εικόνες, πληροφορίες και υλικό για τα προγράμματα ιδιωτικοποιήσεων που ακολουθήθηκαν στις πιο αναπτυγμένες χώρες της γης. Ο απολογισμός δεν είναι ποτέ άσπρος ή μαύρος. Το παλιό σχήμα του «κοινωνικού χαρακτήρα» του δημοσίου τομέα απέναντι στον απάνθρωπο πρόσωπο της ελεύθερης αγοράς είναι εξίσου απλουστευτικό με τις θεωρίες του Μίλτον Φρίντμαν για την ανάγκη να ιδιωτικοποιήσουμε και τον αέρα που αναπνέουμε.

Η περίπτωση της Ελλάδας όμως ξεπερνά την απλή θεωρητική συζήτηση για το ρόλο του κράτους στην οικονομία.

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ